Η πρώτη ιστορία που περιλαμβάνω στο βιβλίο είναι κάποιου που ετοιμάζεται για ένα μεγάλο ταξίδι στην Ασία με αφορμή μια επιχειρηματική προσπάθεια. Μέσα του υπάρχει ένα κομμάτι του εαυτού του που ξέρει καλά ότι όλο αυτό είναι επικίνδυνο και δεν πρέπει να το κάνει. Υπάρχει κι ένα άλλο κομμάτι, του ενθουσιασμού που θα κάνει κάτι τόσο φιλόδοξο. Όταν λοιπόν δεν παίρνει υπ’ όψιν το κομμάτι με τις επιφυλάξεις, θα πρέπει αυτό με κάποιο τρόπο να τον σταματήσει. Αν έκανε μια ψωρίαση, δεν θα σταματούσε. Αν ήταν απλά αγχωμένος και εκνευρισμένος, δεν θα σταματούσε. Ο πανικός όμως τον κατέβασε από το αεροπλάνο. Οποιαδήποτε άλλη ψυχοσωματική εκδήλωση δεν θα τον κατέβαζε από το αεροπλάνο. Ο πανικός είναι αυτός που εδώ και τώρα επιβάλλει την αντίληψη ενός κομματιού του εαυτού μου που είχε αποκλειστεί από την εσωτερική διαπραγμάτευση. Αυτή είναι η άποψή μου. Είναι αυτό που προσπάθησα να πω σε αυτό το βιβλίο. Είναι αυτό που έχω δει να συμβαίνει τα 38 χρόνια που είμαι σε αυτή τη δουλειά. Πρέπει επίσης να τονίσω ότι ο πανικός πριν από 40 χρόνια δεν υπήρχε στο βαθμό που υπάρχει σήμερα. Ήταν πολύ μικρότερη η συχνότητά του.

Δηλαδή τότε ήμασταν πιο ήρεμοι και χαρούμενοι;
Ο κόσμος είχε λιγότερους πανικούς. Μπορεί να μην έχουμε αξιόπιστες στατιστικές στην Ελλάδα αλλά το δείχνουν στον υπόλοιπο κόσμο. Ως επαγγελματίες το βλέπουμε να συμβαίνει και εδώ, ο πανικός αυξάνεται. Αν δεν υπήρχε η πανδημία, δεν θα έβαζα στο βιβλίο τον τίτλο “Πανικός – Η μεγάλη εξέγερση μέσα μας”. Θα έβαζα “Πανικός – Η μεγάλη επιδημία του 21ου αιώνα”. Το ότι αυξάνεται διαρκώς και εντυπωσιακά ο πανικός, πρώτα απ’ όλα δείχνει ότι δεν έχει να κάνει με κάτι βιολογικό. Δεν υπάρχει δηλαδή κληρονομικότητα. Αν υπήρχε, θα ακολουθούσε μια πιο σταθερή συχνότητα. Άρα έχει να κάνει με τις συνθήκες που αλλάζουν. Μέχρι τώρα ό,τι γράφεται και λέγεται για τον πανικό είναι του τύπου: “Μη φοβάστε, μην στενοχωριέστε, μην το σκέφτεστε, θα περάσει”. Όλα αυτά όμως στην ουσία ανατροφοδοτούν τον πανικό. Η δική μου άποψη είναι ότι ο πανικός εμφανίζεται από τη στιγμή που έχω την ελευθερία των επιλογών. Όταν δεν έχω καμία επιλογή, δεν έχω πανικό.

Κατά τη διάρκεια των lockdown αυξήθηκαν οι πανικοί;
Όχι, δεν αυξήθηκαν, γιατί μέσα στην καραντίνα ήξερες ότι θα δουλέψεις από το σπίτι ή ότι δεν θα ανοίξεις το μαγαζί σου. Δεν είχες δηλαδή επιλογές. Σε τέτοιες περιπτώσεις μπορεί να πάθεις κατάθλιψη ή να έχεις άγχος, αλλά δεν θα πάθεις πανικό. Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός εστιάτορα που δεν μπορούσε να ανοίξει το μαγαζί του. Ο εαυτός του υπαγόρευε ότι είχε νόημα να στενοχωρηθεί πολύ, να αγχωθεί, αλλά όχι να πάθει πανικό. Πανικό παθαίνεις όταν έχεις τουλάχιστον δύο επιλογές μπροστά σου και πρέπει να πάρεις μια απόφαση. Όταν έχεις μία επιλογή, δεν τίθεται θέμα απόφασης, άρα ούτε θέμα πανικού.

Πέραν αυτού, το ότι μέχρι σχετικά πρόσφατα στην Ελλάδα δεν είχαμε πολλούς πανικούς οφείλεται στο ότι ζούσαμε με όρους παραδοσιακής κοινότητας. Οι “επιλογές” ήταν δεδομένες και υπαγορευμένες από την κοινότητα και τις συνθήκες. Πχ ένα παιδί που μεγάλωνε σε χωριό θα κρινόταν από την κοινότητα πολύ γρήγορα και αν δεν έπαιρνε τα γράμματα θα γινόταν αγρότης, ενώ αν τα έπαιρνε θα δοκίμαζε να κάνει κάτι άλλο, και πάλι όμως σε συνάρτηση με το αν τα λεφτά του πατέρα του -δηλαδή οι εξωτερικές συνθήκες παίζουν ρυθμιστικό ρόλο- είναι αρκετά για να το στείλει να σπουδάσει ή αν θα το κρατήσει να δουλέψει στα πρόβατα.

Κάποιος που στην καθημερινότητά του κατά κανόνα δεν είναι και ο πιο χαρούμενος και καλοδιάθετος άνθρωπος, έχει περισσότερες πιθανότητες να βιώσει πανικό;
Έχει να κάνει με πολλές παραμέτρους της προσωπικότητας. Η πιο σημαντική είναι η δυσκολία λήψης αποφάσεων λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλες τις πλευρές του εαυτού. Αυτό είναι καινούριο όχι μόνο για τον Έλληνα, αλλά γενικά για τον άνθρωπο. Χρειάζεται -και αυτό προτείνω στο βιβλίο- μια άλλη σχέση με τον εαυτό μας και κυρίως με τα επιμέρους κομμάτια του εαυτού, που τα ονομάζω υποεαυτούς. Ο εαυτός δεν είναι ένα ενιαίο πράγμα. Έχουμε, για παράδειγμα, έναν εαυτό που είναι εργατικός, έχουμε όμως και έναν εαυτό που του αρέσει η διασκέδαση. Έχουμε έναν εαυτό που του αρέσει η οικογένεια, έχουμε όμως και έναν εαυτό που του αρέσει η εργένικη ζωή. Είναι πολλά κομμάτια που συνυπάρχουν, θέλοντας και μη. Αν χρειάζεται να πάρουμε μια απόφαση, δεν μπορούμε να αποκλείσουμε υποεαυτούς. Τότε δημιουργείται το πρόβλημα.

Εκ των πραγμάτων όμως κάποιοι υποεαυτοί μας δεν θα είναι πιο “ριγμένοι” καθώς προχωρά η ζωή; Αν, για παράδειγμα, κάποιος θέλει να βγαίνει συχνά έξω τα βράδια, αλλά αποφασίζει να μην το κάνει γιατί δεν αρέσει στην οικογένειά του;
Γιατί οδηγούνται τόσοι γάμοι σε διαζύγιο; Γιατί παραμελούνται σημαντικά κομμάτια του εαυτού, δεν μπαίνουν στη διαπραγμάτευση με τον άλλο. Όμως όταν ένας άντρας, για παράδειγμα, θέλει να διαπραγματευτεί τον ελεύθερο του χρόνο με τη γυναίκα του, πρέπει να είναι έτοιμος ότι και η γυναίκα του θα θέλει να διαπραγματευτεί τον δικό της χρόνο, τη δική της περιοχή. Όλο αυτό είναι μία νέου τύπου διαπραγμάτευση για τον άνθρωπο, διότι μέχρι πολύ πρόσφατα τα πράγματα ήταν δεδομένα.

Μήπως ο πιο ρεαλιστικός στόχος μετά από κάθε τέτοιου τύπου διαπραγμάτευση είτε με τους υποεαυτούς είτε με κάποιον άλλο άμεσα εμπλεκόμενο, είναι η συμφιλίωση με την μη ικανοποίηση ορισμένων επιθυμιών;
Είναι ένα πολύ λεπτό σημείο. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να ορίσουμε ποια είναι η αυθεντική επιθυμία. Ένα παράδειγμα που χρησιμοποιώ στο βιβλίο είναι το εξής: Ένας μαθητής πρέπει να διαβάσει αλλά σηκώνεται, πάει στον καναπέ, γυρίζει στο γραφείο, σηκώνεται, πιάνει το τηλέφωνο, παίζει ένα παιχνίδι, επιστρέφει στο διάβασμα, σηκώνεται, πάει στο ψυγείο να τσιμπήσει κάτι ενώ δεν πεινάει κλπ. Τελικά ποια είναι η επιθυμία που δεν τον αφήνει να καθίσει στην καρέκλα και να διαβάσει; Θέλει να φάει; Να δει τηλεόραση; Να ξαπλώσει; Κατά τη γνώμη μου, η επιθυμία του που δεν πραγματοποιείται είναι ο ελεύθερος χρόνος. Ενοχοποιημένη αυτή η επιθυμία μεταμφιέζεται σε “πεινάω” ή “κουράστηκα” ή “βαριέμαι” ή “πάω να την πέσω στον καναπέ”. Όσο δεν βάζουμε αυτή την επιθυμία στο κέντρο του διαλόγου, τόσο θα συνεχίσει να μεταμφιέζεται. Οπότε θα πει ο γονιός: “Ο γιος μου είναι τεμπέλης”. Αν νομιμοποιήσεις αυτή την επιθυμία, και πεις ότι για δύο ώρες θα κάνεις διάλειμμα ο κόσμος να χαλάσει, τότε θα γυρίσεις ξεκούραστος και πανέτοιμος να ξαναρχίσεις τη μελέτη. Δεν πρέπει δηλαδή να νιώθουμε ότι κλέβουμε τον ελεύθερο μας χρόνο, αλλά να τον αντιλαμβανόμαστε ως θεσμοποιημένο, χωρίς ενοχές. Γι’ αυτό επιμένω: Όλοι οι υποεαυτοί είναι χρήσιμοι και χρειάζεται να έχουν τη θέση τους στη διαπραγμάτευση. Αρκεί να είναι διατυπωμένο το αυθεντικό αίτημα του κάθε υποεαυτού. Το “βαριέμαι” δεν είναι αίτημα. Είναι μια καταπιεσμένη επιθυμία που εμφανίζεται μεταμφιεσμένη ως βαρεμάρα.

Γιατρέ, τελικά χρειαζόμαστε όλοι ψυχοθεραπεία;
Σε μια κοινωνία που οι συνθήκες αλλάζουν συνέχεια, χρειαζόμαστε ένα πολύ ειλικρινή διάλογο με τον εαυτό μας. Θα πω λοιπόν ότι χρειαζόμαστε όλοι, κι ας ξέρω ότι ακούγομαι σαν μανάβης που λέει ότι πρέπει όλοι να τρώμε λαχανικά και φρούτα. Χρειαζόμαστε όλοι έναν πολύ απροκατάληπτο και ανοιχτό διάλογο με τον εαυτό μας. Τότε θα αποκτήσει πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον η ζωή. Τότε θα έχει νόημα. Υπάρχει πολύς πλούτος μέσα μας. Είναι πολύ χρήσιμο και ωραίο να ανοίξουμε τις πόρτες και τα παράθυρα.

Κάποιος που επιμένει ότι τα έχει καλά με τον εαυτό του γιατί έχει έχει εντοπίσει τα “θέματά” του και δεν τα αφήνει να αποδιοργανώσουν την καθημερινότητά του, είναι όντως εντάξει; Ή κοροϊδεύει τον εαυτό του;
Μπορεί και να είναι. Σε ένα βαθμό όμως όλοι κοροϊδεύουμε τον εαυτό μας και του κρύβουμε πράγματα. Έχουμε τους προσωπικούς μας μύθους. Σαφώς υπάρχουν θέματα που δεν τολμάμε να τα πιάσουμε. Ορισμένα εξ αυτών τα έχουμε απωθήσει ή δεν τα ξέρουμε καν. Η ψυχοθεραπεία θα μπορούσε να βοηθήσει ώστε να αναδυθούν. Στη ζωή αλλάζουν διαρκώς οι συνθήκες. Και οι εξωτερικές αλλά και πολύ απλά αλλιώς είμαστε στα 5, αλλιώς στα 15, αλλιώς στα 55. Δίνουμε συνέχεια μάχες. Είμαστε συνέχεια σε μια μετάβαση. Λέμε ότι υπάρχουν κάποιες συγκεκριμένες μεγάλες μεταβάσεις, πχ η ενηλικίωση, η αυτονόμηση, ο γάμος, η αλλαγή καριέρας, η συνταξιοδότηση, η τεκνοποίηση, το φευγιό των παιδιών από το σπίτι, όμως είναι ακόμη περισσότερες. Είμαστε συνεχώς σε μια κατάσταση προσαρμογής σε καινούριες συνθήκες που ορίζονται και από έξω και από μέσα. Αυτό θέλει συνεχή δουλειά με τον εαυτό μας. Ένα κεντρικό ζητούμενο είναι να μπορώ να χαίρομαι. Η ψυχή τρέφεται μόνο με χαρά. Δεν τρέφεται με τίποτα άλλο. Όταν υποσιτίζεται, παθαίνουμε κατάθλιψη. Το βαθύ στρες είναι η σημαντικότερη αιτία ασθενειών και θανάτου. Υπάρχουν επίσης υπαρξιακά θέματα, στερεότυπα που έχουμε κληρονομήσει από τις προηγούμενες γενιές -πώς βλέπω τους άλλους ή τον εαυτό μου ανάμεσά τους- και όλα αυτά είναι ζητήματα πολύ μεγάλα προκειμένου να έχω την υγεία μου. Μέχρι πριν από μερικές δεκαετίες κανείς δεν μιλούσε για όλα αυτά τα πράγματα, ήταν δεδομένο το πώς θα προχωρούσες. Ο κόσμος ήταν κατά κάποιο τρόπο πολωμένος σε καλό και κακό, σε σωστό και λάθος. Τώρα σωστό και λάθος δεν υπάρχει. Δεν υπάρχουν πια οι εύκολες απαντήσεις που κάποτε έδινε η κοινότητα και με κάποιο τρόπο τις υιοθετούσαμε όλοι. Σήμερα αυτές τις απαντήσεις πρέπει να τις βρει ο καθένας για τον εαυτό του.